Cristovo Colón: Poio e Pontevedra, un diálogo coa historia

Mateo Fontán Couto

A figura de Cristovo Colón segue a exercer unha fascinación que transcende os océanos que navegou. Mais non son só as súas rutas mariñas as que captan a imaxinación: os enigmas da súa vida manteñen vivo o interese de séculos. Entre eles, un debate persistente: cal é, en verdade, o seu lugar de nacemento? Mentres a tradición internacional sinala Italia, Galicia ergue a súa voz, reclamando un vínculo coa historia do Almirante, especialmente na comarca de Pontevedra, onde Poio e Portosanto se alzan como testemuñas silenciosas dun pasado que aínda murmura os ecos do seu paso.

Existen voces, como as recollidas nos artigos recentemente publicados en PontevedraViva pola Asociación Cultural Celso García de la Riega, que subliñan que a documentación máis sólida sobre os descendentes posteriores da familia Colón procede de Pontevedra. Nesta cidade residiron figuras como Catalina Colón de Portugal Cabrera e o seu irmán Francisco, próximos á liña dos Duques de Veragua. Doutra banda, fincas situadas no actual municipio poiense, como Andurique ou a Finca da Puntada, herdadas en épocas moito máis tardías, non permiten asociar directamente a Juan de Colón con elas, como ben indica o devandito artigo. Segundo os documentos dispoñibles, estas propiedades pertencían á familia da súa esposa ou a descendentes posteriores, e non consta que Juan de Colón as habitase.

Con todo, rexistros parroquiais e notarías da época, como os arquivos do actual mosteiro de San Xoán, sitúan Poio como un núcleo histórico vinculado ao apelido Colón. Ademais, a presenza física da familia reflíctese no cruceiro diante da actual Casa Museo, gravado co apelido “Colón”, e en varias casas e edificios antigos que conservan referencias ao mesmo, evidencias lonxanas dunha historia consolidada na parroquia.

(ChatGPT)

É precisamente aquí onde cobra especial relevancia o labor de Celso García de la Riega. Xa a finais do século XIX publicou La gallega, nave capitana de Colón (1898), obra na que defendía que a nao Santa María —tamén coñecida como “La Gallega”— fora construída en Pontevedra, ligando así a grande empresa colombina coa ría. Máis adiante, en Colón español. Su origen y patria (1914), mergullouse nos arquivos do mosteiro de San Salvador de Poio, onde atopou referencias a “Cristobo Colón” e herdanzas familiares, ofrecendo unha evidencia directa e palpable da presenza desta liñaxe na vila. Ademais, García de la Riega investigou os arquivos parroquiais e notariales de Poio e outras localidades próximas a Pontevedra, atopando rexistros de persoas co apelido Colón ou variantes semellantes, vinculadas a familias da nobreza ou pequena fidalguía local. Exemplos inclúen referencias a individuos como Juan de Colón ou Constanza de Colón, aínda que non se pode afirmar con certeza que foran directamente antepasados de Cristovo. Estes achados permitiron afastarse das vagas tradicións orais e devolveron á historia un eco vivo do paso da familia por Poio.

A isto engádese o peso da toponimia: Colón bautizou terras descubertas con nomes que remiten claramente á súa contorna natal. Non é menor o feito de que o primeiro lugar bautizado por Colón ao chegar ao Novo Mundo recibise o nome de San Salvador. Ao facelo, evocaba con toda probabilidade a parroquia e o mosteiro homónimo de Poio, tan presentes nos documentos que rexistran á familia Colón, deixando así unha pegada inequívoca da súa memoria natal na nova xeografía descuberta. Outros moitos nomes seguiron a mesma lóxica, como un ronsel de pegadas deixadas no océano para quen saiba lelas.

Unha variante desta reflexión sostén que Cristovo Colón podería ter orixe hebrea e nacer en Pontevedra, concretamente no barrio de A Moureira. A hipótese, defendida por investigadores como Pedro de Lorenzo e Macías no seu libro El hebreo que descubrió América (2018), baséase na presenza histórica de comunidades xudías na cidade antes da expulsión de 1492, na posibilidade de que o Almirante empregase certas estratexias para non deixar rastro evidente da súa orixe, e tamén nas suxestións de García de la Riega, quen apuntou que o descubridor podería ter ascendencia xudía baseándose na presenza de nomes hebreos asociados ao apelido “Colón” en documentos da época. Ademais, estudos xenéticos recentes presentados no documental Colón ADN. Su verdadero origen (2024) sitúan o perfil xenético do noso protagonista na Península Ibérica con afinidades cos xudeus sefardíes. Porén, esta teoría segue a ser obxecto de debate, pois non existen evidencias documentais ou científicas concluintes que a confirmen de maneira definitiva.

(ChatGPT)

Nos últimos anos, en San Salvador de Poio realizouse unha sondaxe arqueolóxica avaliativa no adro da igrexa vella, dentro dunha investigación máis ampla liderada polo doutor Lorente da Universidade de Granada. A iniciativa foi promovida pola Asociación Cristóbal Colón Galego. Aínda que se enviaron dúas mostras óseas, ao parecer non tiñan carga xenética suficiente para abrir posibles vías ao tema do nacemento ou a descendencia de Colón, pero situaron Poio como escenario de interese histórico real, apoiando a evidencia documental existente e servindo tamén para poñer en valor o interesante xacemento.

No entanto, defender a hipótese de Poio como núcleo da familia Colón non é negar outras perspectivas, senón valorar a evidencia concreta que nos legou o pasado, combinando respecto polas investigacións doutros autores coa firmeza nos propios argumentos. Entre Poio e Pontevedra, a historia continúa a falar, e nós seguimos a escoitala con atención, deixando que as rías e os mosteiros nos conten historias que aínda teñen moito por dicir.